Categorie archieven: Algemeen

Poëzievernieuwer

bloed en rozen

Sinds vandaag in de boekhandel: een nieuw deel in de reeks Geschiedenis van de Nederlandse literatuur: Bloed en rozen van Jacqueline Bel, handelend over de periode 1900-1945.

Hierin natuurlijk ook aandacht voor Pierre Kemp. Zijn vroegste werk, beginnend met Het wondere lied (1914), wordt niet besproken. Wél het werk dat hem vanaf het einde van de jaren twintig zijn unieke reputatie bezorgde, eerst via gedichten in het tijdschrift De Gemeenschap en vanaf 1934 ook met gedichtenbundels-nieuwe-stijl, waarvan Stabielen en passanten de eerste was.

Pierre Kemp figureert bij Jacqueline Bel in het hoofdstuk ‘De “Roaring Twenties” (1920-1930), subhoofdstuk ‘De verzuiling’, paragraaf ‘Vernieuwing van de poëzie’.

Jacqueline Bel: Bloed en rozen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1900-1945. Amsterdam, Bert Bakker, 2015.

Facebooktwitterredditpinterestlinkedinmailby feather

De adressen van Pierre Kemp

Vandaag is het 129 jaar geleden dat – op 1 december 1886 dus – in de Mariastraat, in het centrum van Maastricht,  Pierre Kemp werd geboren.

Als geboortehuis vond ik in de gemeentelijke archieven het niet meer bestaande nummer 15 vermeld.

Mariastraat 17, Maastricht.
Mariastraat 17, Maastricht.

In 1887 woonde het gezin van de molensteenkapper Hubertus Kemp in de Rechtstraat in Wyck, op het huidige nummer 79. In 1888 weer in de Mariastraat, nu op nummer 17 (zie de foto). Kemp heeft zelf altijd gemeend dat hij in de Rechtstraat was geboren.

In 1890 verbleef het gezin Kemp in het Duitse Poppelsdorf, bij Bonn, waar vader werk had gevonden als Steingut- und Porzellandrucker.

In 1890 vestigde Hubertus Kemp zich met vrouw en zoon weer in Wyck-Maastricht: Rechtstraat 74 en 94 (hier werd op 31 december 1890 een tweede zoon geboren: Mathias). Vandaar ging het naar de Maastrichter Smedenstraat (nummer onbekend) en de Meerssenerweg (idem). Vervolgens weer naar Wyck: Stenenwal 12, Rechtstraat 13, Rechtstraat 1, Stenenwal 15,  Mariastraat 11, Lage Barakken 13 en Lage Barakken 5.

Van Lage Barakken 5 verhuisde Kemp, achttien jaar oud, op 26 februari 1915 naar Amsterdam om leerling-journalist te worden bij het dagblad De Tijd. In december was hij weer terug in het ouderlijk huis, Lage Barakken 5.

Na zijn huwelijk, op 11 januari 1918 met Tine Mommers, verhuisde hij naar Haanrade, gemeente Kerkrade. Maar in october keerden de echtelieden alweer terug naar Wyck: Cörversplein 6.

In 1919 was het adres Wycker Grachtstraat 10C, in 1924 Sint Antoniuslaan 55B, in 1927 Sint Maartenslaan 37. Van 23 april 1929  tot zijn dood in 1967 woonde Pierre Kemp met zijn vrouw en, inmiddels, drie zonen in de Turennestraat op nummer 21.

Al die adressen, en zeker de serie woningen waar de dichter nog met zijn ouders (en broer) heeft gewoond, zeggen in hun totaliteit iets over de woningvoorraad en de woonomstandigheden in de laat-negentiende-eeuwse en vroeg-twintigste-eeuwse industriestad Maastricht. Het zal in de meeste gevallen om niet meer dan een- of hoogstens tweekamerwoningen zijn gegaan in huizen waarin meerdere gezinnen verbleven. Vanuit dat wel zeer beperkte ‘woongenot’, tegen relatief hoge huurprijzen, kon men al gauw de indruk krijgen dat men zich op een ander adres enigszins kon verbeteren, hoe minimaal ook.

Facebooktwitterredditpinterestlinkedinmailby feather

De wereld van Pierre Kemp: Spelen in het donker. Pierre Kemp voor de filmcamera (1963)

Op 27 en 28 februari en 1 maart 1963 maakte de cineaste Corinne du Mée-van Moorselaar ten huize van Pierre Kemp opnamen voor de film Spelen in het donker, waarvoor zij ook het scenario had geschreven.

Op verzoek van de filmmaakster moest Pierre Kemp, aan zijn bureau zittend, doen alsof hij schreef. Kemp reageerde met: ‘Ik geloof niet dat ik dat kan.’ Toen de opnames beëindigd waren, bleek dat hij echt had zitten schrijven: tien gedichten die hij zelf relativerend ‘knittelverzen’ noemde, maar die niet echt onderdoen voor ander werk uit die tijd. In het Verzameld werk zijn ze te vinden onder de titel ‘Court métrage’ (korte film).

Spelen in het donker kwam pas in 1967, het jaar van Kemps dood, gereed. De première vond plaats op 13 juni tijdens de Internationale Filmweek Arnhem. Een dag later, op woensdagmiddag 14 juni, werd de ongeveer tien minuten durende film twee keer voor Pierre Kemp zelf vertoond in een ruimte van verpleeghuis Calvariënberg in Maastricht. Maar hij kon nauwelijks nog iets zien. Waarschijnlijk ervoer hij het geluid, en vooral de muziek, als het indrukwekkendst. Toen hij werd teruggereden naar zijn ziekenkamer liepen er tranen over zijn wangen.

De muziek bij Spelen in het donker was gecomponeerd door Willem Frederik Bon. De acteur Siem Vroom las de gedichten en Ineke Jungschleger sprak het door Fred van Leeuwen geschreven commentaar.

Spelen in het donker bevat de enige bewegende beelden van Pierre Kemp die bestaan.

Literatuur: Wiel Kusters, Pierre Kemp. Een leven. (Nijmegen, Vantilt, 2010), p. 637-638, 653-654.

Facebooktwitterredditpinterestlinkedinmailby feather

Pierre Kemp, Hetty Kluijtmans en de Zwarte Christus van Wyck

In de Sint-Martinuskerk in Wyck, Pierre Kemps parochiekerk, van waaruit hij op 26 juli 1967 werd begraven, bevindt zich een middeleeuws crucifix, de notenhouten Zwarte Christus van Wyck, dat in Maastricht en omstreken al eeuwenlang met grote devotie wordt vereerd.

Zwarte Christus processie

Volgens de legende van deze ‘Zwarte Christus van de Noot’, in de vroege zestiende eeuw op schrift gesteld, is het beeld ontstaan uit een noot die een bedevaartganger uit Riemst, tussen Maastricht en Tongeren, had meegebracht uit het Heilige Land. Hij gaf die noot aan zijn vrome dochter, die hem in de tuin plantte. Er groeide een boom uit met drie takken. Bij een hevig onweer werd hij door de bliksem getroffen. De volgende dag stond ‘in den myddel van den boom […] eyn schoen cruys mitter figuren onss heren.’[1]Toen het meisje enige tijd later intrad in het klooster van de Witte Vrouwen in Maastricht (daar waar later ook Marieken van Nieumeghen haar toevlucht vond, op de plaats waar nu het Theater aan het Vrijthof staat) voerde zij het wonderbare beeld daar mee naartoe. In de Franse tijd werd de Zwarte Christus verborgen in Wyck. Sinds 1804 verblijft het beeld in de parochiekerk van dit stadsdeel, op vijf minuten lopen van Pierre Kemps huis in de Turennestraat.

In 1962 vonden in het interieur van de kerk wijzigingen plaats, ook met betrekking tot de plaatsing van de Zwarte Christus. Daarover valt te lezen in de databank van het Meertens Instituut. Het corpus werd van het kruis gehaald en boven een nieuw zij-altaar tegen een wandkleed gehangen.

Dat wandkleed was een creatie van de in Heerenveen geboren, in Roermond opgegroeide, in Den Haag opgeleide en sinds 1945 in Maastricht werkende kunstenares Hetty Kluijtmans. Zij was een zus van kapelaan J.M. Kluijtmans, die van 1945 tot 1964 kapelaan was van de Sint-Martinuskerk en secretaris van de Broederschap van het H. Kruis. In 1959 had zij illustraties gemaakt voor een in dat jaar verschenen boekje over de Zwarte Christus.[2]

Hetty Kluijtmans, illustratie in 'Het Zwarte Christusbeeld in de Sint Maartenskerk te Wijk Maastricht'. Maastricht, 1959.
Hetty Kluijtmans, illustratie in ‘Het Zwarte Christusbeeld in de Sint Maartenskerk te Wijk Maastricht’. Maastricht, 1959.

Hetty Kluijtmans (1917-1998) had in 1954 contact gezocht met Pierre Kemp, wiens werk ze bewonderde, en uit die kennismaking was een artistieke en intellectuele vriendschap ontstaan. Ik citeer Pierre Kemp, zoals hij over hun eerste ontmoeting aan het woord komt in Pierre Kemp. Een leven:

Op zekere namiddag in October 1954, zit ik voor mijn bureau te dichten en plotseling komt mijn hele radarsysteem in actie. Ik kijk naar buiten en zie daar een juffrouw naast een fiets lopen en zoeken. Ik ga naar buiten, de straat op, laat mijn hoed mijn schedel verlaten en vraag aan de zoekende juffrouw: Wien zoekt gij. Als zij geantwoord had: Jezus van Nazareth, had ik niet zo verbaasd geweest, als toen zij antwoordde: Pierre Kemp![3]

Hetty Kluijtmans in Milaan, waar zij in 1958 studeerde aan de Accademia di Belli Arti di Brera. Foto uit: Wiel Kusters, 'Pierre Kemp. Een leven'. Nijmegen, Vantilt, 2010.
Hetty Kluijtmans in Milaan, waar zij in 1958 studeerde aan de Accademia di Belli Arti di Brera.
Foto uit: Wiel Kusters, ‘Pierre Kemp. Een leven’. Nijmegen, Vantilt, 2010.

Ter gelegenheid van de herinstallatie van het Zwarte-Christusbeeld, en zeer waarschijnlijk dus op verzoek van Hetty Kluijtmans of haar broer de kapelaan, heeft Pierre Kemp, die van jongs af geïnteresseerd was in volksverhalen (zie bijvoorbeeld zijn in 1925 verschenen Limburgs sagenboek) in februari 1962 gewerkt aan een beknopte, nooit definitief geworden en nooit gepubliceerde herdichting van de legende. Hij deed dat in (quasi)naïeve stijl, passend bij het onderwerp, maar de eerlijkheid gebiedt te zeggen dat wat hij er binnen het gekozen stijlsjabloon van terechtbracht niet bijzonder virtuoos was. Kempiaans was het wel, zeker in de inleiding tot het verhaal. Daar begint hij zijn versie van het vrome verhaal meteen met het enigszins wufte beeld van een jurkje aan een waslijn.

Er hangt een jurkje over een lijn,
of het er een van vandaag zou zijn.
Neen, niet van gisteren of nog eer,
van coupe en kleur modern en niet te teer.[4]

Het kan haast niet anders of dit was een enigszins provocatieve (maar vrijwel uitsluitend voor hemzelf begrijpelijke) toespeling op het verwijt dat hij in april 1960 van de criticus J.H.W. Veenstra in Vrij Nederland had moeten incasseren. Schrijvend over Kemps erotisch geïnspireerde gedichtenbundel Garden 36, 22, 36 inches, had Veenstra onder de kop ‘Pierre Kemp: ondergoed aan een rijmend lijntje’ zijn weerzin uitgesproken tegen de wijze waarop de dichter meende zijn ‘lingeriemanie’ in dichtvorm te moeten etaleren. Kemp revancheerde zich door voor de kern van zijn vriendenkring enkele gedichten te schrijven onder de nonsensnaam Pierre de la Vaslin des Linges-Lyriques: Pierre van de Waslijn van Lyrische Lingerieën.

Het jurkje waarmee de poëtische piraat Kemp in de openingsregels van zijn Zwarte-Christuslegende vlagt, behoort weliswaar niet toe aan Anna van Riempst (Riemst), de dochter van de pelgrim naar het Heilige Land, maar de dichter oppert wel even die mogelijkheid – om ze al snel ook weer te verwerpen.

Is het van Anna, die zo graag hoort
naar vaders verhaal en niet wordt moe
van de zang van Sint Fortunaat:
‘Mosa dulce sonans’ en dat gaat
over de Maas en haar aangenaam geruis
langs bos en veld, langs basiliek en huis.
Maar Anna woont in Riempst en zelden kan
zij, dochter van een pelgrimerend edelman,
rijden de weg die naar de Maas geleidt,
de Maas, die zelden bruist en nimmer schreit.
Die vader-edelman in zijn zielenood
zocht naar genezing en besloot
de goede tocht naar Jezus’ graf
berg-op, berg-af.

Met Sint Fortunaat doelt Kemp op Venantius Fortunatus (ca. 536-610), dichter en bisschop van Poitiers.

‘Op het einde van de zesde eeuw bezong de dichter Venantius Fortunatus (c. 535-na 600) de rivieren Moezel, Aisne en Maas. Van de Maas zei hij: “Aut Mosa dulce sonans, quo grus, ganta, anser, olorque est / Triplice merce ferax (alite, pisce, rate).”’ (De zacht ruisende Maas, waar kraanvogel, gans, eend en zwaan leven, / Draagt drie koopwaren: vogel, vis en vlot).[5]

Hoe Pierre Kemp tot deze associatie kwam – dus tot het opvoeren van Fortunatus in zijn versie van de legende van de Zwarte Christus van de Noot – laat zich misschien begrijpen als we de legende plaatsen in het kader van de Kruisverering in het algemeen. Van Venantius Fortunatus is ook de befaamde kruishymne Vexilla Regis: ‘Vexilla regis prodeunt: / Fulget crucis mysterium, / Quo carne carnis conditor / Suspensus est patibulo’: ‘Des konings vaandels gaan vooraan, / ’t geheim des kruises grijpt ons aan, / dat op het schandhout uitgespreid / de Schepper als een schepsel lijdt.’ Franz Liszt (Via Crucis) en Anton Bruckner (motet Vexilla Regis) lieten er zich door inspireren.

Opmerkelijk in Kemps verhalende gedicht is dat hij daarin niet Christus tot Anna laat spreken, maar het Kruis. Het Kruis en het corpus van Christus (in strikte zin aan het kruis gespijkerd en daarmee niet samenvallend) zijn bij hem een en hetzelfde. Dit moet wel te maken hebben met de houding van de Zwarte Christus, die als het ware het kruishout incorporeert. (Mogelijk was dit ook de achtergrond van de in 1962 gemaakte keuze om het houten kruis achter de Zwarte Christus te verwijderen.)[6]

Het gedicht van Kemp, in zijn laatste bekende versie gedateerd 24 februari 1962, eindigt met de overbrenging van de Zwarte Christus vanuit zijn schuilplaats naar de kerk van Wyck:

Het Kruis werd op versierde wagen geladen.
De witte ossen trokken plechtig, dan vastberaden
hielden zij, midden in een groots koraal,
stil voor het Wijker kerkportaal
Gewijde handen droegen toen het Kruis
naar het altaar, zijn uiteindelijk tehuis.
Daar staat Het nog tussen de rode lichten,
de kaarsen en de hoopvolle gezichten.
Dit is het einde van het berijmd relaas
van het Zwart Kruis bij de ruisende Maas.

Kemps papieren bevatten ook nog een uitgebreidere variant van de laatste vier regels. Daarin maakt hij zich op wel enigszins ontroerende wijze bekend als de schrijver van het voorafgaande. En als iemand die zijn einde voelt naderen.

Daar staat het Kruis na vele avonturen,
maar zolang kan mijn gedicht niet meer duren.
Ik luister nog in Anna’s geest naar het gezang
op de wijs van de Maas, maar niet meer lang.
Haast moet ik gaan, op weg naar ’t Eeuwig Huis.
Dag ruisende Maas, dag luisterend Heilig Kruis!

Met als een extra variant voor de twee allerlaatste regels

Hier eindigt P.K. zijn berijmd relaas,
met het Zwart Kruis al luisterend naar de Maas.

 

***

[1] Geciteerd naar: Het Zwarte Christusbeeld in de Sint Maartenskerk te Wijk-Maastricht.

 Maastricht, Broederschap van het H. Kruis, 1959.

[2] Zie noot 1. De omslagfoto was gemaakt door de Brabantse fotograaf Martien Coppens.

[3] Meer over Hetty Kluijtmans en haar vriendschap met Pierre Kemp in Wiel Kusters, Pierre Kemp. Een leven (Nijmegen, 2010), 550-559, 583.

[4] Ik citeer naar het manuscript dat zich bevindt in de nalatenschap van de dichter (Regionaal Historisch Centrum Limburg, Maastricht).

[5] P.J.H. Ubachs, Handboek voor de geschiedenis van Limburg. (Hilversum, 2000), 69.

[6] In 1989 werd toch weer een nieuw exemplaar gewijd en achter het corpus aangebracht.

Facebooktwitterredditpinterestlinkedinmailby feather

Wycker Pastoorstraat, Maastricht

Wycker Pastoorstraat, Maastricht, 15 december 2014.  Foto's: Wiel Kusters
pacific3
Wycker Pastoorstraat, Maastricht, 15 december 2014. Foto's: Wiel Kusters
Wycker Pastoorstraat, Maastricht, 15 december 2014.
Foto’s: Wiel Kusters

In de zomer van 1898 speelde Pierre Kemp, elf jaar oud, in de straten van Wyck treintje met Eugenie Lyon, het tienjarige dochtertje van een conducteur van de Grand Central Belge, de maatschappij die de spoorlijn bereed die Maastricht met het Belgische railnet verbond.

Eugenie woonde met haar ouders aan de Sint Maartenslaan (toen nog Kerkweg geheten) op nummer 5.

Over dat treintje spelen met zijn eerste muze, over de trottoirbanden in Wyck, schreef Pierre Kemp het lange gedicht ‘Pacific’, dat in 1946 in boekvorm verscheen ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag.

De titel ‘Pacific’ is een verwijzing naar een door de treinenliefhebber Kemp bewonderd locomotieftype, de Pacific 231, en herinnert ook aan een symfonie van Arthur Honegger, ‘Pacific 231’.

Pierre Kemps gedicht begint als volgt:

Weer word ik 2-3-1 en in de bochten
van de trottoirs begin ik weer mijn tochten.
’k Schuif met mijn schoenen niet, zo ’k deed als kind,
maar met mijn borsten zwoegend in de wind
wordt elke blok trottoirband kilometer.

Over de locatie van ‘Pacific’, de straten-in-aanleg waar hij met Eugenie treintje speelde, heeft Kemp in 1948, in een brief aan zijn vriend Karel Reijnders, verteld dat dit het gebied was ten westen van het oude station Maastricht Staatsspoor. ‘Het is ook thans nog mijn gewoonte op trottoirbanden te loopen en me locomotief te wanen en toen ik dit in 1946 bij mijn wandelingen naar het stadspark in genoemde straat deed’ – hij bedoelde de Wycker Pastoorstraat – ‘welde op een gegeven oogenblik de eerste regel in mij op.’

 

Facebooktwitterredditpinterestlinkedinmailby feather